Column: Kardinaal Simonis en de Islam

Kardinaal Simonis heeft bij zijn afscheid gezegd, dat de diep-vrome Moslim wel een stuk hoger in de hemel zal komen dan hijzelf. Dat zal hopelijk wel meevallen, want wij kennen de kardinaal toch als iemand, die al die jaren een oprecht en constant getuigenis heeft afgelegd. Een zoeker vindt hij zichzelf niet, want hij heeft van alles al gevonden. Ook daarmee neemt hij afstand van heel wat leeg, westers jargon. De kardinaal rept eveneens niet over een andere God, die de Moslims zouden aanbidden. Hiermee blijft hij dan ver van de craze, die in katholieke kringen tot in de geleerdste regionen opgeld doet en die zegt dat Moslims een andere God aanbidden. Volgens de kardinaal is de Islam wezensvreemd aan de westerse cultuur. De Islam heeft de Verlichting niet verwerkt. Dat is natuurlijk zo. Veel verder wil de kardinaal niet gaan, want de schrik zit er na de canard van de paus in Regensburg nog goed in. Toen zei deze, dat Moslims niet over hun geloof kunnen nadenken, omdat ze de Grieken niet hebben gehad. Aan het geloof is het denken niet meegegeven, ook niet bij de Christen. Die had daar de Griek voor nodig. In de westerse cultuur is deze vorm van rede mee ingebakken. Van Aristoteles via Thomas van Aquino, René Descartes, Immanuel Kant en al die Duitse geleerden, die aan de idyllische oevers van de Rijn zo veel voor zich uit hebben gezongen, waarvan de ontzettende gevolgen die van de nimf op de Lorelei maar in de schaduw stellen.

Zover als de paus wil de kardinaal dus niet gaan, maar hij ziet wel dat dit soort traject van de rede wezensvreemd is aan de Islam. Hier zal hij geen last mee krijgen, want de Islam is het daar helemaal mee eens. De Moslim wìl de Verlichting niet eens verwerken. Hij mijdt haar als de pest. De rede in de Islam is anders. Juist in de ontmoeting met de Islam moeten we ervaren, dat iets wat zo algemeen menselijk lijkt als de rede toch door de eigen cultuur wordt ingekleurd. Want ook de Moslim kan met de door God gegeven instrumenten van de geest goed omgaan met het geloof. En dat is ook een vorm van rede. De Grieken hebben niet het patent op verstand. Er is in de Islam een veelheid van denkrichtingen door de hele geschiedenis heen en het instrument waarmee de mens zich dit permitteert is ook de rede. Die lijkt echter niet op het verengde, westers rationalisme van na de Verlichting, dat door de Moslim met afschuw wordt bekeken.

De kardinaal zegt niet, dat we een andere God aanbidden als de Moslims, maar wèl dat we een ander godsbeeld hebben. Nu heeft God vele namen, talloze. Uit de Koran zijn er vele af te leiden, het hele spectrum feitelijk. Zo ook uit de Bijbel. Geen enkele naam zegt alles over God. Maar toch verschillen de godsbeelden van de Koran en van de Bijbel, zegt menigeen. Lees het maar eens na … zegt de kardinaal. De rede en onze goede wil leveren ons echter de mogelijkheden om de verschillen niet te zien en de overeenkomsten te zoeken. Bijvoorbeeld, Jihad is de oorlog tegen het kwade in onszelf, de ernst om ons leven goed te maken. Ik heb ze dus niet gevonden, die verschillen. Geert Wilders ziet alleen maar verschillen en ik zie er geen. En dat is nou een soort verstand en rede, die Moslim en Christen in gelijke mate hebben, zonder de Grieken, dus zonder een instrument, dat extern is aan het geloof.

En om het nog wat simpeler te houden: Mohammed zegt zelf in de Koran, dat op zijn minst de evangelies en de Torah een integraal onderdeel zijn van de islamitische traditie. Mohammed was de laatste en de grootste profeet, maar velen zijn hem voorgegaan en dat zijn dezelfde als die van onze traditie, Jezus voorop, die in een adem wordt genoemd met de aartsvaders. Zelfs Maria of all people ontbreekt niet in de Koran. Het zou me een lief ding waard zijn, als menig westerling alvast maar eens geloofde over Jezus, wat Mohammed van Hem zegt.

Echter dit alles begs the question, hoe wezenseigen de katholieke kerk dan wel is aan de huidige westerse cultuur. Als we de woorden van Johannes Paulus II mogen geloven, heeft de katholieke kerk er niet veel goeds meer aan te beleven. De paus was een groots criticus van de huidige westerse cultuur. Natuurlijk heeft Europa zijn wortels in het Christendom, maar waar zijn ze gebleven? En de paus stond daar niet alleen op eenzame hoogte. De katholieke preekstoelen tegenwoordig druipen van het cultuurpessimisme en de familie van de kardinaal zegt op de TV, dat hij ontzet is over de toestand waarin Nederland nu verkeert.
De kerk heeft een voorgeschiedenis van kritiek op de Verlichting, die in de diepste laden van het Vaticaan verstopt zijn. Ik noem maar de syllabus errorum van Pius IX en de anti-modernisten-eed van Pius X. In een biografie van de heilige pastoor van Ars, Jean-Marie Vianney, trof ik laatst de voorbeelden aan van de terreur, die de Verlichting teweeg bracht op het platteland van Frankrijk in zijn tijd. Zoals het zo vaak gaat met filosofieën, die niet op geloof zijn gestoeld, is tenslotte alleen nog maar het opschrift best wel aardig, vrijheid, gelijkheid, broederschap. Toch is de kerk niet aan de Verlichting ontsnapt: het enge rationalisme, het juridische denken met de illusie van de beheersbaarheid ven de werkelijkheid, zijn toch tot in haar onzichtbaarste radertjes doorgedrongen. De neo-scholastiek is een knieval voor de Verlichting. De kerk heeft zich geen profetische plaats in het westerse denken weten te veroveren. Dat komt omdat zij meer deel aan heeft aan een verlichte opvatting van de rede dan goed voor haar is. De tegenstelling tussen de kerk en het westen die wél zichtbaar is, vooral die over morele kwesties, zoals abortus en euthanasie, houdt de kerk in een hoek, waar ze niet in thuis hoort, alsof de kerk vooral over moraal zou gaan. De ethische discussie duidt wel op een kloof met het westerse denken, maar de werkelijke kloof is veel dieper en gaat over veel meer. Immers iedereen beseft toch -en de kardinaal heeft vaker iets dergelijks gezegd-, dat de beste manier om de kerken helemaal leeg te krijgen zou zijn precies te doen, wat het westen van haar vraagt, namelijk op alle courante strijdpunten toegeven. Kijk maar de naar de progressieven binnen de reformatie, die dat wél doen. Dan is het echt helemaal afgelopen, zoals de leegloop daar laat zien.

Nee, de kritiek van de katholieke kerk gaat inderdaad veel verder en verschilt in wezen niet zoveel van die van de Islam. Dus als de kardinaal zegt, dat de Islam wezensvreemd is aan de westerse cultuur en dat hij de de Verlichting niet heeft verwerkt, dan mis ik eigenlijk de felicitatie, een ferm … wij hebben er ook zoveel last mee gehad. Voor protesten tegen het westerse denken hoeven we overigens niet zover van huis te gaan. De kerk zou ook te rade kunnen gaan bij de westerse, agnostische filosofieën van deze tijd. Het hol van de leeuw zélf bewijst haar momenteel onschatbare diensten. De huidige, post-moderne filosofie in het Westen is de kerk in haar cultuurkritiek niet alleen vóór, maar overtreft haar ook in diepgang en kwaliteit. De nieuwste filosofieën doen de Verlichting inderdaad definitief de das om. Dus de positie van de kerk hoort op dit moment cultuurkritisch te zijn, veel verder gaand dan de ethische kwesties. Op die manier staat zij dichter bij de Islam dan zij momenteel kan verdragen te denken, maar het is nu eenmaal niet anders. Een beetje durf en vertrouwen op de Heilige Geest zouden geen kwaad kunnen.

De katholieke kerk is groter dan Europa en de Verlichting. Zij is echt niet afhankelijk van wat de westerse filosofen hebben gezegd. Zij staat in de huidige constellatie van de wereld veel dichter bij de Islam dan bij het westerse denken. Hier zal zij de profetische consequenties uit moeten trekken, anders blijft het maar het gesukkel, wat het heden ten dage toch is. Wordt het niet eens tijd, dat de katholieke kerk haar flirt met de Verlichting maar opgeeft? Haar liefdesaffaire met de moderne, westerse cultuur maar laat voor wat ze is? Dat vochtige, afgevallen herfstblad, waar men nog wel over kan uitglijden en zich flink bezeren, maar waarvan toch de dagen zijn geteld? De kardinaal ken ik van al die keren, dat hij de Passiespelen van Tegelen bezocht sinds 1985. Enkele malen deed hij bij ons ook de mis. Met deze column wil ik graag mijn goede wensen aan hem vorm geven, ook als een uiting van dankbaarheid voor zijn werk en de inspiratie voor zoveel mensen en voor de kerk.