Paus treedt af

Enkele weken geleden was ik in Anagni, een plaatsje even buiten Rome. Daar lag in de dertiende eeuw een buitenverblijf van de pausen. Ik zag er een beeld van Paus Bonifatius VIII. Hij was de opvolger van Celestinus V, van wie hij de abdicatie-toespraak had geschreven. Toen Bonifatius dood ging was Celestinus nog in leven en even was men bang dat hij de kop weer zou opsteken. Celestinus is overigens slecht behandeld door zijn opvolger, zo zegt men. Ergens opgesloten of zo.

In ieder geval is de abdicatie van een paus een extreem zeldzame zaak en vandaag is dan ook in de kerkgeschiedenis een historische dag. De paus heeft het in het Latijn gezegd tijdens een consistorie, een vergadering van kardinalen. Met een onbewogen hofhouding naast zich, waarschijnlijk omdat ze het niet verstonden, niet omdat ze het al wisten. Of een paus mag aftreden is geen kwestie: een paus mag alles. Hij staat boven de wet. In het kerkelijk wetboek staat met vele kleurrijke bijvoeglijke naamwoorden dat een paus alle macht bezit. Er is geen enkele beperking.

Maar het is een ongeschreven wet dat een paus niet aftreedt. Het is in geen eeuwen meer gebeurd. Dit behoort zo’n beetje bij het bovenaardse van zijn ambt, de plaatsvervanger van Jezus Christus op aarde. En Jezus is ook niet met pensioen gegaan. De vorige paus vond daarom dat hij alles moest uitlijden. Als je tot paus gekozen wordt is dat dus een soort van vonnis tot aan het einde. Bij Johannes Paulus I heeft de verkiezing zijn dood veroorzaakt. Hoe hebben ze hem dit aan kunnen doen … zei zijn familie, toen hij gekozen was. Een maand later was hij dood. Het kamertje waarin de pas verkozen paus zijn witte toog past – hij hangt er in drie maten – heet dan ook de camera lacrimarum, de kamer der tranen.

De paus noemt zijn gezondheid als grond voor zijn aftreden. Er is geen reden om daaraan te twijfelen. Laatst zag ik hem op het Sint Pieters plein nog van dichtbij in zijn pausmobiel. Hij leek me toen erg frêle en klein, terwijl hij er op de grote televisieschermen op het plein nog flink uitzag en een goede kleur had. Hij wordt al langer de Sint Pieter in en uit gereden op een platform, zodat hij niet hoeft te lopen. Hij is al een paar keer gevallen. Wat me ook opviel is dat hij zijn persoonlijk secretaris Georg Gänswein laatst tot aartsbisschop heeft gemaakt. Ik nam toen zo’n beetje aan dat hij vóór zijn dood nog wat zaken wilde regelen.

Als je zou willen speculeren over andere oorzaken, dan komt in aanmerking dat Benedictus XVI de controle over het Vaticaan verloren heeft. Dat is wat de butler beweerde die zoveel documenten naar de pers heeft gelekt. Nu is dat voor een oude paus niet zo bijzonder. Dat gebeurt eigenlijk altijd en het baant dan de weg voor een conclaaf om met een nieuwe paus orde op zaken te stellen. Ik zou het het Jeltsin-effect willen noemen. Boris Jeltsin ging naar zijn dacha en liet dan bekend maken dat zijn einde naderde vanwege een zware longontsteking. In zijn buiten zette hij zich dan – ongetwijfeld met een fles wodka op schoot – voor de TV en bekeek vervolgens op zijn gemak wie hij na zijn wonderbaarlijke genezing naar Siberië moest sturen. Voor een dergelijk effect in het Vaticaan is het dan wel nodig dat de zwakte van de paus lang genoeg duurt. En dat kan dan ook wel weer eens té lang duren. Over Leo XIII die wel heel erg lang paus was, mopperde men dat ze een heilige vader gekozen hadden, geen eeuwige vader.

Ik neem maar alvast een voorschot op wat kerkroddel, die ongetwijfeld zal losbarsten om meteen ook aan te geven dat de kwestie niet zo belangrijk is als dat ze lijkt. Met Tarcisio Bertone, de kardinaal-staatssecretaris, is het nu afgelopen. Dat is het lid van de curie dat het heft in handen heeft – dat is ook wat die butler beweerde – en het conclaaf als gevolg waarvan hij een kopje kleiner zou worden gemaakt is eerder op handen dan hij had gedacht. Hij zei vanmorgen dat het nieuws als donderslag bij heldere hemel komt. Voor hem ook dus. Dat betekent dat hij het zelf niet geweten heeft, terwijl hij de hoogste functionaris is na de paus, de staatssecretaris en camerlengo. En mochten er intern politieke zaken een rol spelen bij het aftreden van de paus, dan is hij dus inderdaad deel van het probleem.

De protocolspecialisten in het Vaticaan zullen hun handen wel ten hemel heffen. Wat moet je met een ex-paus? Is er een afscheidsceremonie? Wat te doen als hij echt dood gaat? Zeker is dat we nooit meer iets publieks van Joseph Ratzinger zullen horen. Naar Duitsland terug buiten de invloed van het Vaticaan? Moeilijk, want hoe kun je dan bijvoorbeeld zijn juridische onschendbaarheid garanderen? Want hyena’s die hem aan zouden willen pakken lopen er genoeg rond.  En wat te doen met wat wordt aangeduid met de uitspraak … nothing deader than a dead pope? Dat betekent dat een paus tijdens zijn leven alle macht heeft, maar dat bij zijn dood zijn opvolger alles in handen krijgt en er echt een nieuw tijdperk begint, zoals bijvoorbeeld wat betreft benoemingen en hervormingen van de curie. De nieuwe paus heeft geen enkele verplichting tegenover de oude. In ieder geval zal er de komende weken enorm veel stof zijn voor nieuws en speculaties. In de wetenschap ook dat er geschiedenis wordt geschreven. Heel erg belangrijk is het allemaal niet, maar het zal zeker heel amusant zijn om te beleven.

Dan blijft de vraag over of een zwakke en zieke paus moet aftreden. Het is van conclaven bekend dat pauskandidaten die tegensputterden vanwege hun zwakke gezondheid toch gekozen werden. De vorige paus schijnt voorzieningen getroffen te hebben voor het geval hij dement werd. Zelf vind ik het argument dat een wereldkerk een sterke leider nodig heeft niet overtuigend. Het wezenlijke van de kerk gebeurt niet in Rome. Dat gebeurt iedere zondag en liefst iedere dag in iedere parochie. De kerk mag ook best eens minder krachtig geregeerd worden. Of helemaal niet. Dat kan ook geen kwaad. De communicatie in onze wereld is toch al veel te snel. Als een kerkelijke autoriteit ergens een stap fout zet is het ’s avonds in Rome al bekend. Met als gevolg dat kerkelijke autoriteiten vaak meer oog hebben voor wat Rome van hen denkt dan voor enig andere overweging.  Paus Pius XII was de meeste mensen alleen bekend van een beeltenis en profil aan de muur. En eigenlijk is dat meer dan genoeg. Dus wat mij betreft zou het best wel eens een paar jaar stil mogen zijn rondom het Vaticaan met een paus die alleen maar bidt voor de kerk en verder wat in een stoel hangt. Ik moet er niet aan denken dat we iedere paar jaar een nieuwe, vitale paus zouden krijgen. De kerk is geen multinational met een manager aan de top.

Laatst las ik het nieuwste en laatste deel van de Jezusboeken-serie door de paus. Het is een mooie en inspirerende tekst. Je kunt aanvoelen waar de ziel van de man ligt. Het pausschap moet hem zeker de laatste tijd bij een tanende gezondheid wel erg zwaar zijn gevallen. Dat moeten we respecteren, maar ik vrees dat het laatste woord er nog niet over gevallen is. Hij zal wel willen dat wij voor hem bidden en daar ben ik maar alvast mee begonnen.