Uit archief: kritische analyse uitspraken paus Islam

Een column in twee delen naar aanleiding rede van paus in Regensburg: een uitgebreide analyse van deze rede (I) en naar aanleiding daarvan een forse kritiek op westerse mannenmaatschappij (II). Op de Engelstalige homepage staan de vertalingen.

I

Vernunft in Regensburg

De paus heeft een interessant college gehouden voor de universiteit van Regensburg. Wat er in de pers van doorsijpelt is, dat hij kritiek heeft geuit op de Islam. Het thema was Vernunft, de rede, en met name het verband tussen de rede en het geloof. Het was geen toespraak ex cathedra, dus een beetje debat erover mag wel en de paus nodigt daar ook toe uit.

Het is een ingewikkeld en geleerd betoog en om het enigszins te begrijpen kan men het beste achteraan beginnen. Hij concludeert, dat de rede in het Westen een nieuwe impuls nodig heeft om de dialoog met andere godsdiensten aan te kunnen. De westerse rede heeft zich te veel verengd tot de motor achter de natuurwetenschappen en het bewijsbare. Het is een verarming van de rede, die geen plaats laat voor geloof, een ongeluk, dat begon met René Descartes.

Met een rede, die niet gelooft, kun je de dialoog met andere religieuze tradities niet meer aan, want in de rede van andere culturen wordt het geloof juist niet buitengesloten. Dat die dialoog nodig is, vindt de paus vanzelfsprekend gezien de problemen, die onze tijd kent, en dan doelt hij op de dialoog met de Islam. De verarmde, wiskundige rede, zoals die sinds Descartes bestaat, is dus bezig het Westen kapot te maken. De kern van de kritiek vanuit de Islam op het Westen gaat juist tegen die verarmde rede in en haar gevolgen voor de mens. De mens wordt een nummer en een robot. Woorden als de ‘cultuur van de dood’, gebezigd door de vorige paus over het Westen, zijn ook de Islam op het lijf geschreven. Tot zover is er dus geen meningsverschil tussen de paus en de Islam, wèl natuurlijk tussen de paus en het Westen.

Vervolgens, naar voren gaande in het betoog, wijst de paus zijn gehoor in Regensburg erop dat, als de theologie zich onder het juk van de moderne rede laat stellen, er van haar en van het Christendom nog maar een armseliges Fragmentstück overblijft. Toch wil de paus haar aan de universiteit houden, want daar heerst de Vernunft en als je de mensen zonder geleerdheid over God laat nadenken, dan dreigt de subjectiviteit en de Beliebigkeit, spookbeelden voor de oude Panzerkardinal.

Vernunft hoort aan de universiteit thuis en het is een wezenlijk onderdeel van het Christendom, zegt de paus. Hij verbindt de rede aan de Griekse logos: zij is direct uit haar afkomstig en in wezen aan haar gelijk. Vernunft hoort bij het Christendom en zij komt van de Grieken. De paus gaat zelfs zover als te zeggen, dat de logos deel uitmaakt van de uniciteit van het Christendom. Das Zusammentreffen der biblischen Botschaft und des Griechischen Denkens war kein Zufall. God heeft het zo bedoeld. Sint Jan zegt dat Jezus, de logos, in de wereld kwam. De paus stelt, dat deze logos dezelfde logos is als de Griekse logos. Met Jezus kwam er dus ook een manier van kennen in de wereld. Men hapt hier naar de adem en knijpt de tenen samen. Verderop zegt hij echter dan ook weer, dat het … zwischen seinen ewigen Schöpfergeist und unserer geschaffenen Vernunft eine wirkliche Analogie gibt. Zo algemeen gesteld, zal dat echter ook iedere moslimgeleerde bevestigen. Het is ook Islam proper.

Dus het Christendom is niet uniek vanwege Jezus alleen, maar ook door zijn verband met de Griekse logos. Dit zijn uiterst spectaculaire woorden uit de mond van de paus. De kerk heeft al de handen vol aan de verdediging van haar claims over Jezus; als zij die ook nog uitbreidt naar de kennistheorie wordt het helemaal een lastige zaak. Ik hoop nog maar dat ik het verkeerd begrijp. Jezus toch is de Verlosser, het gaat toch niet om zijn Helleense trekken? De paus suggereert, dat het Christendom door zijn kennistheorie zèlf beter in staat is over godsdienst na te denken dan andere godsdiensten, juist door dit verband met de Griekse logos.

De Griekse logos heeft de kerk inderdaad in staat gesteld het geloof te systematiseren in de scholastiek en het is te begrijpen dat de paus daar niet van af wil. Hij heeft het met de moedermelk en later met de catechismus mee binnen gekregen. Toch geeft dit soort uitspraken voeding aan superioriteitsdenken in het Christendom. De logos is wezenlijk voor het geloven en de tradities, die de relatie met Griekse logos ontberen, kunnen de fout in gaan zoals de Islam met de Jihad, dat is de implicatie. De Islam ontbeert Vernunft, omdat zij die niet kent. De paus signaleert dus wel, dat de Vernunft verarmt, maar zij heeft toch haar Griekse en Christelijke kleur nodig om te kunnen functioneren. Een beetje plat uitgedrukt zegt de paus dat het Christendom het verstand, de rede, hebben van de Grieken en zo het goede kunnen kennen. Immers de oude logos is ook altijd het goede kennen, niet het kennen kortweg. De Islam heeft deze rede niet en kan zo komen tot een gewelddadige verbreiding van het geloof door een verkeerde lezing van de Koran.

De paus spreekt dus niet over Vernunft in andere religieuze tradities. In de Oosterse godsdiensten bijvoorbeeld, waar de Griekse logos echt afwezig is, maar niet de Vernunft. En inderdaad ook niet over de rede van de moslim, die massaal in de hele Islamitische traditie aanwezig is. Evenmin over de Orthodoxie, die het door haar vertrouwen op de Heilige Geest best zonder de Grieken lijkt te kunnen stellen. Of over Søren Kierkegaard en de andere existentialisten, zoals Fjodor Dostojewski, die de Grieken konden missen als kiespijn, maar toch groots hebben bijgedragen aan de Christelijke traditie. En hieronder zal Kardinaal Newman toch niet alleen de Griekse logos hebben bedoeld … opdat de studerende jeugd getoond wordt, hoe men katholiek kan zijn en tevens over gezond verstand beschikt, hoe men van de religie kan houden en tevens van de vrijheid. Hier gaat het tegen de mechaniciteit van de neo-scholastiek en het catechismusdenken, toch ook vruchten van deze Griekse logos. Friedrich von Hügel zei daarom … het is een dood kadaver, dat zij (de scholastici) ontleden. Dat is heel weinig. Loop aan hen voorbij met een lieve, heel lieve glimlach … Het zijn meetkundige figuren: zij bezitten een grote regelmaat, maar geen enkele realiteit.

Er zijn elementen in de Griekse logos, die typisch Grieks zijn, vooral bij Aristoteles, overgenomen door Thomas van Aquino, maar ook elementen, die universeel menselijk zijn, zoals bij Plato en Augustinus. Als de Boeddhist dan zegt, dat hij veel herkent bij de Grieken, dan is dat niet omdat hij gelukkig en godzijdank op wonderbare wijze ook een scheutje Grieks heeft binnen gekregen, maar omdat het universeel menselijke en het profetische van Plato er ook gewoon is in andere tradities. Er bestaat een Vernunft, die universeel menselijk is en niet typisch Grieks. En die Vernunft is er in de Islam ook. Dat is het instrument, waarmee God de mens in staat stelt Hem en Zijn schepping te kennen. En dat is niet typisch Grieks en ook niet typisch Christelijk. Plato heeft de mythe overwonnen en dat is niet typisch Grieks. Niet voor niets noemt men hem de eerste katholiek.

Ronduit griezelig wordt het, waar de paus zegt dat het Christendom zijn beslissende Prägung in Europa heeft gekregen. Zou Jezus Europa hebben willen stichten? Zou Jezus afhankelijk zijn van Europa? Afhankelijk van de geschiedenis? Nee toch zeker. Juist zoals Søren Kierkegaard al stelde, verdwijnt bij een suprematie van de logos uiteindelijk Jezus zelf. Dan vervalt godsdienst tot ethiek en moraal en dan zijn we verloren, zoals Gerard Reve al zei. Dan kan er niemand worden gered.

Zoals Maulana Rumi, de moslim en soefi-mysticus, zei … true faith is a reasonable faith, not one adopted and held in mechanical and parrot-like fashion. En ergens anders … taqlíd, blind imitation has undone me. Cursed be that blind imitation! De intrinsiek Islamitische Vernunft drijft een wig tussen het terrorisme en de Islam proper. De westerse rede kan dat niet meer en dat is toch werkelijk armzalig. Er is geen rechtvaardiging voor terrorisme in de Koran -een moordenaar zonder berouw gaat regelrecht de hel in- en die conclusie levert de eigen intrinsieke Vernunft van de Koran en de Islamitische traditie. Daar zijn de Grieken niet voor nodig. Ook is er geen bron voor geloofsverbreiding door geweld, tenzij je de Koran met kwade Vernunft leest, maar dat is een contradictio in terminis. En die heeft in de katholieke kerk wat betreft de geloofsverbreiding toch ook geheerst. Ik hoef de talloze voorbeelden niet te noemen. En om in dit verband toch ook iets goeds te zeggen op het gevaar af mij onmogelijk te maken: de twee wereldgodsdiensten hebben zich ondanks deze kwalijke feiten toch grotendeels kunnen verspreiden door de superioriteit van het idee, want geweld beklijft uiteindelijk niet. Dat de Islam zich door geweld een miljard aanhangers heeft verworven is een liefdevol gekoesterde westerse mythe.

De paus ziet het probleem met de Grieken ook wel en spreekt uitvoerig over ontgrieksingsprogramma’s in de traditie van de kerk, om ze vervolgens te verwerpen weliswaar, maar hij bekijkt ze toch serieus. De paus heeft dus waardering voor ontgrieksingsprogramma’s. Het gif zit er al in bij de allergrootsten. Thomas van Aquino heeft tegen het einde van zijn leven in een mystieke ervaring zijn hoofd in een tabernakel gestoken en riep uit … al mijn werken en schrijven is hierbij vergeleken maar een sprietje stro. Menigeen vindt dat hij er toen dan ook maar meteen een lucifer aan had moeten houden. Nog een ontgrieksingsvoorstel: waar de Grieken voorgoed beginnen te huilen, begint de katholieke kerk voorgoed te lachen, want toen Paulus de Areopaag besteeg was het met hen afgelopen. Na de woorden van Paulus was daar alles gedoemd tot ruïne te vervallen en dat er nu nog zoveel van staat komt alleen, omdat mensen het niet meer nodig vonden er te komen, zelfs niet om op te ruimen. Zelfs in de diepste tragedie staat op het einde van alles toch nog Jezus Christus en daar hadden de Grieken, uitgezonderd Plato misschien, niet van terug. Sindsdien kon de filosofie ook nog alleen maar ancilla theologiae zijn, hetgeen haar huidige sinds eeuwen reeds voortgaande zelfstandige excursie wel genoegzaam bewijst.

De christelijke Vernunft is niet uniek en Vernunft hebben alle andere godsdiensten ook. Deze Vernunft moet het vehikel zijn voor dialoog, maar dan is de westerse Vernunft, zoals de paus zelf zegt, wel hoognodig aan een opknapbeurt toe. Niettemin zal het toch wel oergezellig zijn geweest daar in Regensburg en de paus zelf heeft in een interview vóór zijn vertrek naar Duitsland gezegd, dat we niet alles so tragisch moeten nemen en dat doen we dan ook maar niet. Zijn toespraak heeft open einden genoeg om eens goed over de westerse rede te gaan nadenken.

II

Restjes uit Regensburg

Wim Beurskens

De paus heeft gezegd, dat de Moslims zijn rede over de rede niet zo goed hebben begrepen hebben. De Westerse pers is hierin meegegaan en heeft er vergoelijkend over geschreven. Niet dat ik het allemaal zo uitentreuren heb gevolgd, maar in geen van de reacties heb ik kunnen opmerken, dat de media gehinderd werden door veel kennis omtrent het college van de paus. Het gevolg van al deze leugentjes om bestwil is wél, dat de Moslims te kijk worden gezet als over-reagerend en een beetje dom. Dit lijkt dan weer het standpunt van de paus te bevestigen, dat zij de Vernunft niet hebben om hun eigen godsdienst objectief te bekijken en er eventueel iets aan te schaven: een letterlijke lezing van de Koran is de enige weg die openstaat. Waarlijk een woud van misverstanden. We hopen maar, dat alles een beetje gesust kan worden.

Niettemin is de rede van de paus een echt leuke voorzet om over de Vernunft na te denken. Verbazingwekkend is zijn lofzang op de Griekse rede om zijn standpunt te onderbouwen. Volgens velen is de Griekse logos extern aan de Christelijke traditie; volgens anderen is hij goed bruikbaar om het denken over het geloof te bevorderen; volgens de paus is hij een wezenlijk onderdeel van de openbaringsgeschiedenis en maakt hij deel uit van de uniciteit van het Christendom. En dit laatste is zeker geen hoofdstroom katholieke traditie. Hoe komt de paus tot zo’n uitspraken?

Om deze vraag te beantwoorden wil ik zijn gedachten eens toepassen op een ander eigentijds probleem van de kerk, maar ook van de Islam: de verhouding tot het vrouwelijke. De paus nodigt ons immers uit wat te stoeien met zijn lezing. Zijn uitnodiging luidt: westerling, zoek weer de wortels van de rede -en die vind je niet bij Jezus- en Moslim, zoek de rede eveneens bij de Grieken, dan kunnen jullie eindelijk ook eens wat met jullie eigen teksten. De heilige teksten alleen, daar kun het het volk immers niet zomaar aan laten. Katholieken mochten vroeger de Bijbel niet eens lezen.
Eén van mijn patiënten, een vrouw en devoot katholiek, zegt, dat zij haar hele leven in de katholieke kerk had gezegd en toch. De kerk beweert of doet dan iets verschrikkelijk waars, waar zij het helemaal mee eens is, maar zij zegt dan toch ‘en toch’. Bij nader navragen gaat dit en toch nooit over Jezus of de evangelies, maar altijd over iets van de kerk zelf. Ik heb haar eens gezegd, dat dit haar feministische trek is. Dit was niet zeer welkom, want feminisme associeert zij met iets waar zij nog niet dood bij aangetroffen zou willen worden.

Dit ‘en toch’, als het inderdaad van het vrouwelijke komt, of van de vrouw, ontstaat uit een bezwaar tegen het patriarchale in de kerk. Het is niet precies aan te wijzen, er is geen vinger tussen te krijgen, maar het heeft iets met het mannelijke te maken. En iedereen zegt dan weer, dat dit zijn basis heeft in het patriarchaat van de Bijbelse tijd. De Islam heeft hetzelfde probleem: zijn patriarchaat zou in de oude, Arabisch wereld liggen. Maar waarom zegt deze vrouw dan toch nooit en toch bij Jezus?

De verheerlijking door de paus van het Griekse denken geeft aanleiding de oorzaak van het patriarchaat juist daar te zoeken. Het verstand kan de werkelijkheid omvatten en beheersen, naar zijn hand zetten, zelfs de religieuze werkelijkheid. Misschien ook Jezus zelf? De paus vindt, dat de Moslims zoiets ook moeten hebben voor de Koran, want iemand die de Vernunft niet heeft zal worden misleid door de religieuze teksten, hoe heilig ze ook zijn.

Fjodor Dostojewski gaat nog een stap verder, als hij spreekt over hetzelfde probleem. De Groot-Inquisiteur komt Jezus in Sevilla tegen op straat en schrikt als de mensen Hem herkennen. Morgen zal ik U laten verbranden. Dixi, zegt hij dan. De godsdienst is nu eindelijk goed georganiseerd. Alleen Jezus loopt nog in de weg. Maar, die baardige asceet, dat stuk touw met knopen erin, zoals Teresia van Avila èèn van haar biechtvaders noemde, dat is niet het wezen van de religieuze weg. Daar kwam Siddharta Gautama, de prins van Lumbini en latere Boeddha, ook achter, toen hij de asceten de rug toekeerde. Hij had zes jaar lang zijn geloof proberen te organiseren, toen hij erachter kwam, dat hij daarmee nog geen stap verder was gekomen. Toen hij dit begreep bereikte de Boeddha in één nacht de Verlichting.

Het Griekse denken helpt de kerk het geloof te organiseren en ieder feministisch theoloog is het erover eens, dat dit juist is wat het patriarchaat typisch doet. Jezus zelf echter verzet zich tegen organisatie. Het verbeteren van Jezus, het corrigeren van de Koran door de Vernunft, dat is het patriarchaat, zoals de feministische theologie het verstaat. Maar dan is het patriarchaat dus Grieks van oorsprong en niet Bijbels of Koranisch.

Het patriarchaat zit dus in de Griekse rede, niet in het verhaal van Jezus of in de Bijbelse tijden. De paus ziet een continuüm tussen de oude Griekse rede en de rede van de huidige tijd, zij het dat de laatste een verarmde versie is, die hoognodig naar zijn wortels terug moet. Als het patriarchaat echter komt van de Griekse rede en niet van Jezus of de Bijbel, dan moet het ook in onze tijd zijn uitdrukking nog vinden, want terwijl het Christendom langzamerhand verdampt is de rede nog springlevend. Dit zou dus betekenen, dat we nog doordrenkt zouden moeten zijn van het patriarchaat, terwijl we denken dat we geëmancipeerd zijn. We hebben toch vrouwenemancipatie en dat is toch een overwinning op het patriarchaat? Zoals bekend heeft de feministische theologie niet veel op met de vrouwenemancipatie, omdat ze deze in haar diepste kern zelf patriarchaal vindt. Dit past hier dus heel goed bij. In het Westen wil de vrouw man zijn. Zij wil achter het aanrecht vandaan, maar uiteindelijk hervindt zij zich achter de kassa van Albert Heijn of achter een andere computer èn achter het aanrecht. Het huidige gezin kan niet meer overleven, als de vrouw niet ook werkt. Zij blijkt evengoed een slaaf van de Westerse prestatiemaatschappij zonder eigen, laat staan vrouwelijke, inbreng. Dit nu klinkt weer tegelijkertijd erg patriarchaal en erg Grieks. In de Griekse maatschappij waren er immers ook mensen die hard moesten werken en niets te zeggen hadden, de slaven. Daarom heeft de gelovige moslimvrouw heeft ook niet veel op met de geneugten van de Zusters-uit-het-Westen, die haar willen bevrijden, maar haar in feite de slavernij in zouden voeren. Ondertussen wordt de moslimvrouw door het westerse, vrouwelijke patriarchaat echter wel als achter beschouwd. De geëmancipeerde vrouw en de paus hebben dus veel met elkaar te gemeen: beiden willen de Moslims opvoeden en leren denken. Dat is een typisch mannelijke mythe.
Dus het patriarchaat komt niet van Jezus en ook niet van Mohammed. Het patriarchaat in de katholieke kerk komt niet van Jezus. Het patriarchaat is er maar later opgeplakt. Dat is al een heel blijmoedig stemmende conclusie uit Regensburg, zij het niet die van de paus. Het beheersen van het geloof door het verstand komt van de Grieken. Het vertrouwen op de Heilige Geest is bijvoorbeeld iets vrouwelijk. De geest is niet georganiseerd en ‘waait waarheen hij wil’.En dat is iets wat Jezus predikt. Waar twee of meer in mijn Naam bijeen zijn ben ik in hun midden. Dit soort Vernunft is de huidige paus vreemd en daarom weet hij ook met de Islam geen raad. De spirituele weg bewandelen zonder een mannelijk instituut dat voor je denkt en je op zijn minst in de gaten houdt? Bestaat niet. Dan loopt alles in het honderd. En dit zijn typisch mannelijke gedachten, die als men het evangelie met biddende ogen leest niet passen.

Juist hierom zegt de paus, dat het Griekse denken deel uitmaakt van het diepste hart van het Christendom, want anders schort het in zijn ogen aan beheersbaarheid. De katholieke kerk had zich moeten laten beleren door de feministische theologie, die juist over deze zaken gaat, en niet over de populaire kwesties, zoals de vrouw in het ambt, maar over het vrouwelijke in de traditie, wat zo ver weg is gezakt dat het haast niet meer herkenbaar is. Zelfs de Moeder Gods, het vrouwelijke in de kerk bij uitstek, wordt in taal gevangen, in onfeilbare dogma’s, dus in mannelijke boeien geslagen, waar noch de moeder Gods noch de wereld op zitten te wachten Dus de stelling is dat het patriarchaat in de kerk komt van het Griekse denken, niet van de katholieke traditie als zodanig. Daarmee komt het patriarchaat in het Westen ook van het Griekse denken en zijn grote delen van de vrouwenemancipatie-bewegingen en hun concrete uitwerkingen slechts de overtreffende trap van het patriarchaat en een nieuwe slavernij. En de vrouw in de Islam heeft het dus beter en dat weet ze. En de vrouw in de katholieke kerk zou het ook beter kunnen hebben, als de katholieke kerk zich meer los zou maken van het Westen. Zij zou baat hebben een goed ontgrieksingsprogramma en de terugkeer naar Jezus, een terugkeer in de Heilige Familie.

Hier helpt ook al wat meditatie over de evangelies. Zonder dat ik hier – God forbid – de aandacht zou willen vestigen op een nieuw Maria Magdalena-verhaal. Niet dat het daarover niet mag gaan -over die onderwerpen gaat het ook zeker-, maar niet op de manier zoals dat nu vaak gebeurt. Jezus die kinderen heeft van Maria Magdalena – hieruit blijkt dat de Westerse mens alleen maar patriarchaal over deze teksten kan denken. Jezus is dan ofwel een steriele asceet of hij is met de nodigen het koffer in gedoken en dat zijn beide ketterijen. De katholieke kerk heeft altijd een probleem met de seksualiteit en dat komt door haar patriarchale amendement op Jezus. Daarom is het ook goed dat het Westen zwijgt over deze onderwerpen, want het kan er niet over denken, in de meest letterlijke zin. En dan is het meteen ook goed dat het Westen zwijgt tegenover de Islam over het patriarchaat, want hier verwijt de pot de ketel dat hij zwart ziet.

Wandelen met Jezus door het Heilige Land, dat kan een mens. Leerling zijn, vrouw of man, en gewoon eens naar Hem luisteren, dat kan een mens. De Verlosser zelf staat daar borg voor. Je zult dan niet verloren lopen. Als de mens hierin gehinderd wordt door het patriarchaat van de kerk of van onze westerse maatschappij, moet hij ervoor waken dat hij steeds de vitaliteit behoudt om te kunnen zeggen ‘en toch’, want Jezus zelf staat aan de basis van die eenvoudige woorden.